سطح سه تفسیر جامعه الزهراء سلام الله علیها، ارشد تاریخ تشیع دانشگاه ادیان
چکیده
در صدر اسلام افرادی نمایان هستند که در روند رخدادهای تاریخ اسلام جایگاه خاصی را به خود اختصاص دادهاند و در منابع اسلامی نسبت به آن‌ها اهتمام ویژهای شکل گرفته ازجمله آن‌ها حمزه بن عبدالمطلب میباشد که در اینجا شخصیت حمزه با تمرکز به منابع اهل سنت بررسی میگردد تا هویت آشکاری از ابعاد پنهان این صحابی پیامبر (صلی‌الله علیه وآله) را پیشاروی ما قرار دهد و پرده از نقاط مبهم وی باز کرده و مسیر الگودهی برای پویندگان مسیر ایشان را هموارتر سازد و موجبات انسجام و وحدت بخشی بیشتری را بامطالعه این شخصیت در بین فرق اسلامی برایمان فراهم نماید. جهت نیل به این مقصود با نقل گزارشهای تفسیری، تاریخی، حدیثی اهل سنت و تحلیل این اخبار به کاوش در گونههای شخصی و شخصیتی حمزه پرداخته میشود. با تفحص در کتب علمای اهل سنت چهره متفاوتی از حمزه در قبل از اسلام را مشاهده میکنیم که موردعنایت خاص جامعه مکه واقع میشود و با بعثت نبی اکرم (صلی‌الله علیه وآله) منهای تعصبات قبیلگی به دفاع همه‌جانبه از پیامبر (صلی‌الله علیه وآله) پرداخته و عملکردهای پس زننده‌ای را از آن دشمنی قریش رقم میزند امتداد حمایتهای وی موجبات نگرانی جبهه کفر را از سوی حمزه سبب شد و برای از میان برداشتن ایشان تلاش کرده و شهادت دردناکی را از آن حمزه ثبت کردند. نحوه برخوردهای حمزه با رسول خدا (صلی‌الله علیه وآله) و دعوتش چنان بود که از سوی خدا و رسول خدا (صلی‌الله علیه وآله) فضائلی در رابطه با ایشان صادر شد. با توجه در کتب تفسیریشان نزول این آیات درباره حمزه بیان خواهد شد و نیز با نگرش در روایات و اقوال صحابه و تابعین و علما به تبیین ویژگیهای حمزه پرداخته میشود.
ابن ابی الحدید، أبو حامد عز الدین بن هبه الله بن محمد بن محمد بن أبی الحدید المدائنی، شرح نهج البلاغة ابن ابی الحدید، تحقیق، محمد عبد الکریم النمری، دار النشر، دار الکتب العلمیة ـ بیروت، 1998.
ابن ابی حاتم، ابن ادریس رازی، تفسیر، تحقیق محمد الطیب، مکتبه العصریه، صیدا، بیتا.
ابن ابی شیبه، أبو بکر عبدالله بن محمد بن أبی شیبه کوفی، الکتاب المصنف فی الأحادیث و الآثار، تحقیق، کمال یوسف الحوت، چاپ اول، دارالنشر، مکتبة الرشد ، الریاض، 1409.
ابن اثیر، أبو الحسن علی بن أبی الکرم محمد بن محمد بن عبد الکریم الشیبانی، الکامل فی التاریخ، تحقیق، عبدالله القاضی، دارالنشر، دارالکتب العلمیه، بیروت، 1415.
ابن اثیر، عزالدین بن الأثیر أبی الحسن علی بن محمد الجزری، أسد الغابة فی معرفة الصحابة، تحقیق، عادل أحمد الرفاعی، دار النشر، دار إحیاء التراث العربی، بیروت، 1996 م.
ابن اسحاق، محمد بن إسحاق بن یسار، سیره ابن إسحاق (المبتدأ و المبعث و المغازی)، تحقیق، محمد حمید الله، دار النشر، معهد الدراسات و الأبحاث للتعریف،
ابن بسطام، یحیى بن معین بن عون بن زیاد بن بسطام بن عبد الرحمن، الجزء الثانی من حدیث یحیى بن معین الفوائد، تحقیق، خالد بن عبدالله السبیت، دار النشر، مکتبه الرشد، ریاض، 1998.
ابن جزری، شمس‌الدین محمد بن محمد جزری، مناقب الأسد الغالب، دارالنشر، بیتا.
ابن جوزی، عبد الرحمن بن علی بن محمد بن الجوزی أبو الفرج، المنتظم فی تاریخ الملوک والأمم، دار النشر، دار صادر، بیروت، 1358.
ابن حبان، محمد بن حبان بن أحمد أبو حاتم تمیمی، بستی الثقات، تحقیق، السید شرف‌الدین أحمد، دار النشر، دارالفکر، 1975.
ابن حماد، نعیم بن حماد مروز، کتاب الفتن، تحقیق، سمیر أمین الزهیری، دار النشر، مکتبة التوحید، قاهرة، 1412.
ابن حنبل، أحمد بن حنبل أبو عبد الله الشیبانی، فضائل الصحابه، تحقیق، د. وصی الله محمد عباس دار النشر، مؤسسه الرساله، بیروت، 1403.
ابن حنبل، أحمد بن حنبل أبو عبدالله شیبانی، مسند امام أحمد بن حنبل، دار النشر، مؤسسه قرطبه، مصر، بیتا.
ابن خطیب، أبی العباس أحمد بن الخطیب، وسیلة الإسلام بالنبی علیه الصلاة و السلام، تحقیق، سلیمان العید المحامی، دار النشر، دارالغرب الإسلامی، بیروت، 1984.
ابن سعد، محمد بن سعد بن منیع أبو عبدالله البصری ابن سعد الزهری، طبقات الکبرى، دارالنشر، دار صادر، بیروت.
ابن طیفور، أبو الفضل أحمد بن أبی طاهر، بلاغات النساء، ادار النشر، بیتا.
ابن عبد البر یوسف بن عبد الله بن محمد، الاستیعاب فی معرفة الأصحاب، تحقیق، علی محمد البجاوی دار النشر، دارالجیل، بیروت، 1412 ق.
ابن عطیه، أبو محمد عبد الحق بن غالب بن عطیة اندلسی، المحرر الوجیز فی تفسیر الکتاب العزیز، تحقیق، عبد السلام عبد الشافی محمد، دار النشر، دارالکتب العلمیه، بیروت، 1993م.
ابن قتیبة، أبو محمد عبد الله بن مسلم ابن قتیبه، المعارف، تحقیق، دکتور ثروت عکاشة، دار النشر، دارالمعارف، القاهرة، بیتا.
ابن کثیر، أبو الفداء إسماعیل بن عمر بن کثیر قرشی دمشقی، السیرة النبویة لابن کثیر، دارالنشر، بیتا.
ابن مسلم، عبد الله بن وهب بن مسلم القرشی أبو محمد مصری، الجامع فی الحدیث، تحقیق، د. مصطفى حسن حسین أبو الخیر، دار النشر، دار ابن الجوزی، السعودیه، 1996.
ابن معین، یحیى بن معین أبو زکریا، تاریخ ابن معین، تحقیق، د. أحمد محمد نور سیف، دارالنشر، مرکز البحث العلمی و إحیاء التراث الإسلامی، مکة مکرمه، 1399.
ابن منصور، سعید بن منصور، سنن سعید بن منصور، تحقیق، د. سعد بن عبد الله بن عبد العزیز آل حمید، دار النشر، دار العصیمی، الریاض، 1414.
ابن هشام، عبد الملک بن هشام بن أیوب الحمیری المعافری أبو محمد، السیره النبویه لابن هشام، تحقیق، طه عبد الرئوف سعد، دارالنشر، دار الجیل، بیروت، 1411.
ابن همام، أبو بکر عبد الرزاق الصنعانی ابن همام، المصنف، تحقیق، حبیب الرحمن الأعظمی، ج 5، چاپ دوم، دار النشر، المکتب الإسلامی، بیروت،
اصفهانی، لأبی نعیم الأصبهانی، معرفه الصحابه، دار النشر،
اندلسی، عمر بن علی بن أحمد الوادیاشی الأندلسی، تحفة المحتاج إلى أدلة المنهاج، دارالنشر، دارحراء، مکه المکرمه، تحقیق، عبد الله بن سعاف اللحیانی، 1406.
انصاری، محمد بن عبد الله الأنصاری، حدیث محمد بن عبد الله الأنصاری، تحقیق، مسعد عبد الحمید محمد السعدنی، دار النشر، أضواء السلف، ریاض، 1998.
بخاری، محمد بن إسماعیل أبو عبدالله البخاری الجعفی، الجامع الصحیح المختصر، چاپ سوم، تحقیق، مصطفى دیب البغا، ج 1 و 3، دارالنشر، دار ابن کثیر، الیمامه، بیروت، 1987.
بغوی، تفسیر البغوی، تحقیق، خالد عبد الرحمن العکژ، دارالنشر، دارالمعرفه، بیروت.
بلاذری، احمد بن یحیى بن جابر البلاذری، انساب الأشراف، ج 1، دارالنشر، بینا، بیجا، بیتا.
ترمذی، محمد بن علی بن الحسن أبو عبد الله الحکیم الترمذی، نوادر الأصول فی أحادیث الرسول صلى الله علیه و سلم، تحقیق، عبدالرحمن عمیره، دارالنشر، دارالجیل، بیروت، 1992.
جرجانی، راشد بالله یحیى بن حسین بن إسماعیل حسنی شجری جرجانی، کتاب الأمالی وهی المعروفه بالأمالی الخمیسیه، تحقیق، محمد حسن اسماعیل، دار النشر، دار الکتب العلمیه، بیروت، 2001.
حاکم، محمد بن عبدالله أبو عبدالله الحاکم نیشابوری، المستدرک على الصحیحین، تحقیق، مصطفى عبد القادر عطا، دارالنشر، دارالکتب العلمیه، 1990.
حلبی، علی بن برهان الدین الحلبی، السیرة الحلبیة فی سیرة الأمین المأمون، دارالنشر، دار لمعرف، بیروت، 1400ق.
خطیب بغدادی، أحمد بن علی أبو بکر الخطیب البغدادی، تاریخ بغداد، دارالنشر، دارالکتب العلمیه، بیروت.
رازی، فخر الدین محمد بن عمر التمیمی الرازی الشافعی، التفسیر الکبیریا مفاتیح الغیب، دارالنشر، دارالکتب العلمیه، بیروت، 2000.
زمخشری، محمود بن عمر زمخشری، الفائق فی غریب الحدیث، تحقیق، علی محمد البجاوی، محمد أبو الفضل إبراهیم، دارالنشر، دارالمعرفه، لبنان، بیتا.
سدوسی، أبو فید مؤرج بن عمرو سدوسی، حذف من نسب قریش، دار النشر، بیتا.
سراج، أبو محمد جعفر بن أحمد بن الحسینی السراج القارئ، مصارع العشاق، تحقیق، محمد حسن محمد حسن إسماعیل، أحمد رشدی شحاته، دارالکتب العلمیه، بیروت، 1998 .
سلمی، امام عز الدین عبد العزیز بن عبد السلام سلمی دمشقی شافعی، تفسیر القرآن اختصار النکت للماوردی، تحقیق، الدکتور عبد الله بن إبراهیم الوهبی، دار النشر، دار ابن حزم، بیروت، 1416.
سلمی، شافعی سلمی (م)، عقد الدرر، فی أخبار المنتظر (م)، دارالنشر، بیتا.
سمعانی، أبو المظفر منصور بن محمد بن عبد الجبار السمعانی، تفسیر القرآن، تحقیق، یاسر بن إبراهیم و غنیم بن عباس بن غنیم، دار النشر، دار الوطن، الریاض، السعودیه، 1418.
سمهودی، علی بن عبد الله بن أحمد حسنی سمهودی، خلاصة الوفا بأخبار دار المصطفى، دار النشر، بیتا.
سیوطی، الحافظ جلال الدین عبد الرحمن سیوطی، جامع الاحادیث (الجامع الصغیر و زوائده و الجامع الکبیر)، دار النشر، 911 ق.
سیوطی، عبد الرحمن بن أبو بکر، جلال الدین، اسماء المدلسین، دار النشر
سیوطی، عبد الرحمن بن الکمال جلال الدین سیوطی، الدر المنثور، دار النشر، دار الفکر، بیروت، 1993.
صالحی شامی، محمد بن یوسف الصالحی الشامی، سبل الهدى و الرشاد فی سیره خیر العباد، تحقیق، عادل أحمد عبد الموجود و علی محمد معوض، دار النشر، دارالکتب لعلمیه، بیروت، 1414.
طبرانی، أبو القاسم سلیمان بن أحمد الطبرانی، المعجم الأوسط، تحقیق، طارق بن عوض الله بن محمد، عبد المحسن بن إبراهیم الحسینی، دارالنشر، دار الحرمین، القاهره، 1415.
طبرانی، سلیمان بن أحمد بن أیوب أبوالقاسم الطبرانی، المعجم الکبیر، تحقیق، حمدی بن عبدالمجید السلفی، دارالنشر، مکتبه الزهراء، الموصل، 1404.
طبرانی، سلیمان بن أحمد طبرانی أبو القاسم، الدعاء للطبرانی، تحقیق، مصطفى عبد القادر عطا، دار النشر، دار الکتب العلمیه، بیروت، 1413ق.
طبری، أبی جعفر محمد بن جریر الطبری، تاریخ طبری، دارالنشر، دارالکتب العلمیه، بیروت، لبنان، بیتا.
طبری، محب الدین أحمد بن عبد الله الطبری، ذخائر العقبى فی مناقب ذوی القربى، دارالنشر، دارالکتب المصریه، مصر.
طبری، محمد بن جریر بن یزید بن خالد الطبری أبو جعفر، جامع البیان، دارالنشر، دارالفکر، بیروت، 1405.
عسقلانی، أحمد بن علی بن حجر، الإیثار بمعرفة رواة الآثار، تحقیق، سید کسروی حسن، دار النشر، دارالکتب العلمیه، بیروت، 1413ق.
قرطبی، أبو عبد الله محمد بن أحمد أنصاری قرطبی، الجامع لأحکام القرآن، دار النشر، دار الشعب، القاهره، بیتا.
قیسی، ابن ناصر الدین شمس الدین محمد بن عبد الله بن محمد قیسی دمشقی، توضیح المشتبه فی ضبط أسماء الرواة و أنسابهم و ألقابم و کناهم، تحقیق، محمد نعیم العرقسوسی، دارالنشر، مؤسسة الرساله، بیروت، 1993م.
مسعودی، أبو الحسن على بن الحسین بن على مسعود، التنبیه والإشراف، دار النشر، بیتا.
مقاتل، أبو الحسن مقاتل بن سلیمان بن بشیر الأزدی بالولاء البلخی، تفسیر مقاتل بن سلیمان، تحقیق أحمد فرید، ج 2، چاپ اول، دارالنشر، دار الکتب العلمیه، لبنان، بیروت، 1424.
مقدسی، المطهر بن طاهر المقدسی، البدء و التاریخ، دارانشر، بینا، بیجا، بیتا.
نمری، أبو عمر یوسف بن عبد الله بن عبد البر نمری، التمهید لما فی الموطأ من المعانی والأسانید، تحقیق، مصطفى بن أحمد العلوی، محمد عبد الکبیر البکری، دار النشر، وزارة عموم الأوقاف و الشؤون اسلامیه، مغرب، 1387 ق.
النمیری، أبو زید عمر بن شبه النمیری البصری، تاریخ المدینة المنوره، تحقیق، علی محمد دندل و یاسین سعد الدین بیان، دار النشر، دارالکتب العلمیه، بیروت، 1417.
نووی، محی الدین بن شرف نووی، تهذیب الأسماء و اللغات، تحقیق، مکتب البحوث و الدراسات، دار النشر، دار الفکر، بیروت، 1996.
نویری، شهاب الدین أحمد بن عبد الوهاب النویری، نهایة الأرب فی فنون الأدب، تحقیق، مفید قمحیه و جماعه، ج 16، چاپ اول، دارالنشر، دار الکتب العلمیه، بیروت، 1424.
هیثمی، علی بن أبی بکر الهیثمی، مجمع الزوائد، دارالنشر، دارالریان للتراث، دار الکتاب العربی، القاهره، بیروت، 1407ق.
واقدی، أبو عبد الله محمد بن عمر بن واقد، کتاب المغازی، تحقیق، محمد عبد القادر أحمد عطا، چاپ اول، دارالنشر، دار الکتب العلمیه بیروت، 1424.
یعقوبی، أحمد بن أبی یعقوب بن جعفر بن وهب بن واضح الیعقوبی، تاریخ یعقوبی، دارانشر، بینا، بیجا، بیتا.
)