عضو هیئت‌علمی گروه تاریخ دانشگاه آزاد اسلامی واحد تنکابن
چکیده
باوجود اهمیت جایگاه و نقش حضرت حمزه سیدالشهدا (سلام‌الله‌علیه) در تاریخ اسلام، پژوهشگران و محققین کم‌تر به تدوین زندگانی و آثار به‌جامانده از فعالیت‌های مخلصانه ایشان در حفظ و گسترش اسلام سخن پرداخته‌اند. شاید دلیل عمدۀ آن، پراکندگی و کمبود گزارش‌ها یا بی‌توجهی و مغفول ماندن شخصیت، ارزش و جایگاه ایشان باشد. مسئلۀ اصلی این پژوهش آن است که به حضرت حمزه سیدالشهدا (سلام‌الله‌علیه) به‌عنوان شخصیتی ممتاز و الگو، وجه‌تسمیه، تولد، شهادت، تبار و نسب، خواهران و برادران، همسر و فرزندان، القاب، کنیه‌ها، شغل، کیفیت و محل دفن را کاوش و بررسی کند. همچنین سعی شده تا حد امکان، دوره‌های مختلف حیات آن حضرت با روش توصیفی ـ تحلیلی در ساختاری به ترتیب تاریخی و منسجم، گردآوری شود تا تصویری مستند و صحیح برای پیگیری حیات آن حضرت و تدوین سیرۀ آن شیر خدا پدید آید. این نوشتار با استناد به منابع و متون متقدّم سیره، انساب، طبقات و تاریخ ـ اغلب پیش از قرن هشتم هجری ـ حیات طیبه و افعال بی‌بدیل این شیر مرد با اخلاص را با توجّه به محدودۀ موضوع تحقیق می‌کند.
حسینی سمرقندی، حسین بن عبدالله، تحفه الطّالب بعرفه من ینسب الی عبدالله و أبی طالب، تحقیق سیدمهدی رجائی، قم، مکتبه سماحه آیه الله العظمی المرعشی النجفی الکبری، 1432ق.
دائره‌المعارف تشیع، زیر نظر احمد صدر حاج سیّد جوادی، کامران فانی، بهاءالدین خرمشاهی، حسن‌یوسفی اشکوری، ج6، واژه حمزه، تهران، نشر سعید محبی، 1381.
دهخدا، علی اکبر، لغت‌نامه، زیر نظر دکتر محمد معین، تهران، دانشگاه تهران، بیتا.
رجائی موسوی، سید مهدی، المُعَقِبُون من آل أبی طالب (أعقاب الإمام الحسن المجتبی)، قم، مؤسسه عاشوراء، 1427ق.
رسولی محلاتی، سیّدهاشم، تاریخ اسلام از پیدایش عرب تا پایان خلافت عثمان، چاپ دوم، تهران، دفتر فرهنگ اسلامی، 1372.
شرف‌الدین، محمدبن عبدالله، خلاصۀ سیرت رسول‌الله (صلی‌الله علیه وآله)، با مقدمه و تصحیح اصغر مهدوی و مهدی قمی نژاد، چاپ دوم، تهران، علمی و فرهنگی، 1382.
شوشتری، قاضی نورالله، مجالس المؤمنین، چاپ چهارم، تهران، اسلامیه، 1377ش.
صدوق، محمد بن علی بن بابویه، الخصال، تحقیق و تصحیح علی‌اکبر غفاری، قم، جامعه مدرسین، 1362.
----، الخصال، ترجمه مدرس گیلانی، تهران، سازمان چاپ و انتشارات جاودان، بیتا.
طبری، محمدبن جریر، تاریخ الأمم والملوک، تحقیق محمد ابوالفضل، ابراهیم، بیروت، بینا، بیتا.
عاملی، شریف بن محمد طاهر، تهذیب الالباب فی الانساب، تحقیق سید مهدی رجائی، قم، مکتبه سماحه آیه الله العظمی المرعشی النجفی الکبری، 1431ق.
عبیدلی، محمد بن أبی جعفر، تهذیب الأنساب و نهایه الأعقاب، تحقیق محمد کاظم محمودی، قم، مکتبه آیت‌الله‌العظمی المرعشی النجفی العامه، 1413ق.
عمری، نجم الدین علی بن محمد، المجدی فی الأنساب الطالبییّن، تحقیق احمد مهدوی دامغانی، چاپ دوم، قم، مکتبه آیت‌الله‌العظمی المرعشی النجفی العامه، 1422ق.
مجلسی، محمدباقر، تاریخ زندگی چهارده معصوم (علیهم‌السلام)، قم، اجود، 1390.
مستوفی قزوینی، حمدالله، تاریخ گزیده، به اهتمام عبدالحسین نوائی، چاپ چهارم، تهران، امیرکبیر، 1381.
مشهدی، میرزامحمد، کاشف الغمه فی تاریخ الائمه علیهم‌السلام، تحقیق قسم الکلام و الفلسفه، مشهد، آستان قدس رضوی، 1419ق.
منتظرالقائم، اصغر، تاریخ اسلام تا سال چهلم هجری، اصفهان، دانشگاه اصفهان، 1384.
)