بررسی نقش امام صادق(ع) در تأسیس و توسعه علم کلام

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

دانشجوی دکتری تاریخ اهل بیت(ع)، مجتمع آموزش عالی تاریخ، سیره و تمدن اسلامی، جامعه المصطفی العالمیه، افغانستان.

چکیده

علم کلام از علوم ریشه دار در تاریخ اسلام است که در قرن دوم هجری پا گرفت و به تدریج گسترش پیدا کرد. در مورد اندیشه و نقش امام صادق(ع) در علوم مختلف از جمله فقه، تفسیر، علوم قرآن، کلام و سایر علوم، کاوش هایی صورت پذیرفته و مقالاتی نگارش یافته است؛ اما هنوز کسی از زاویه این پژوهش به نقش آن حضرت در توسعه علم کلام توجهی نکرده است. سؤال اصلی این است که امام صادق(ع) درگسترش علم کلام چه نقشی ایفا کرده است؟ این تحقیق، با روش توصیفی- تحلیلی نقش امام صادق(ع) را در گسترش آموزه های علم  کلام، به بررسی گرفته و سر انجام به این نتیجه دست یافته است که آن حضرت از سه جهت تأسیسی، تبیینی-توسعه ای و تعلیمی به گسترش علم کلام کمک کرده است.

کلیدواژه‌ها


قرآن کریم.
ابن ابی جمهور، محمد بن زین الدین، عوالی اللئالی العزیزیه فی الاحادیث الدینیه، تصحیح: مجتبی عراقی، قم، دار سید الشهداء للنشر،1405ق.
ابن اثیر، عز الدین ابو الحسن علی بن ابی الکرم، الکامل فی التاریخ، بیروت،‌ دار صادر- دار بیروت،1385 ه.ق/1965م.
ابن شعبه حرانی، حسن بن علی، تحف العقول عن آل الرسول(ص)، تحقیق و تصحیح علی اکبر غفاری، قم، انتشارات جامعه مدرسین،1404ه.ق/1363ه.ش.
ابن شهرآشوب، محمد بن علی، مناقب آل ابی طالب، قم، نشر علامه، 1379ه.ق.
ابن قتیبه دینوری، ابو محمد عبد الله بن مسلم، المعارف، تحقیق ثروت عکاشه، قاهره، الهیئة‌ المصریه العامه للکتاب، 1992م.، دوم.
ابو زهره، محمد، الامام الصادق حیاته و عصره و آرائه و فقهه، قاهره، دار الفکر العربی،بی تا.
احسانی، سید محمد، وضعیت شیعیان عراق در عصر صادقین علیهما السلام، قم، انتشارات مؤسسه آموزشی پژوهشی امام خمینی، 1391ش.
اسفرائینی، ابو المظفر، التبصیر فی الدین، تعلیق محمد زاهد کوثری، قاهره، المکتبه الازهریه للتراث، بی تا.
امین سید محسن، اعیان الشیعه، بیروت، دار التعارف للمطبوعات، 1406ه.ق./1986م.
امینی، محمد امین، الامام جعفر الصادق(ع) رمز الحضاره الاسلامیه، قم، ناشر مؤلف، 1423ه.ق.
بحرانی، سید هاشم، البرهان فی تفسیر القرآن، تحقیق و تصحیح مؤسسه بعثت، قم، موسسه بعثت،‌1374ش.
برقی، احمد بن محمد بن خالد، المحاسن، تحقیق جلال الدین محدث، قم، دار الکتب الاسلامیه، 1371ه.ق، دوم.
بغدادی، عبد القاهر، کتاب اصول الدین، بیروت، دار الفکر،1417ه.ق/1997م.
 بغدادی، عبد القاهر، الفرق بین الفرق، بیروت، دار الجیل – دار الآفاق، 1408ه.ق.
حلبی، علی اصغر، تاریخ علم کلام در ایران و جهان اسلام، تهران، انتشارات اساطیر،1376ه.ش.
حلی، حسن بن سلیمان، مختصر البصائر، تحقیق و تصحیح: مشتاق مظفر، قم، مؤسسة النشر الاسلامی، 1421ه.ق.
 خزاز رازی، علی بن محمد، کفایه الاثر فی النص علی الائمه الاثنی عشر، تحقیق عبد اللطیف حسینی کوهکمری، قم، نشر بیدار، 1401ه.ق.
ذهبی، شمس الدین محمد بن احمد ، تاریخ الاسلام، تحقیق عمر عبد السلام تدمری، بیروت، دار الکتاب العربی،1413ه.ق/1993م، دوم.
سبحانی، جعفر، بحوث فی الملل و النحل، قم، مؤسسه النشر الاسلامی- مؤسسه الامام الصادق(ع)، بی تا.
سبحانی، جعفر،‌الاضواء‌علی عقائد الشیعه الامامیه، قم، مؤسسه امام صادق(ع)، بی تا.
شلبی نعمانی، تاریخ علم کلام، ترجمه سید محمد تقی فخر گیلانی، تهران،‌ نشر اساطیر، 1386ه.ش.
شهرستانی، محمد بن عبد الکریم، الملل و النحل، قم، نشر الشریف رضی، 1364ه.ش.، سوم.
صدر، سید حسن، تأسیس الشیعه لعلوم الاسلام، بیروت، مؤسسه النعمان، 1411ه.ق/1991م.
صدوق، علی بن بابویه قمی، التوحید، تحقیق: هاشم حسینی، قم، جامعه مدرسین،1398ق.
صدوق، علی بن بابویه قمی، علل الشرایع، قم، کتابفروشی داوری، 1385ش/1966م.
صدوق، علی بن بابویه قمی، معانی الاخبار، تصحیح علی اکبر غفاری، قم، دفتر انتشارات اسلامی وابسته به جامعه مدرسین، 1403ه.ق.
صدوق، علی بن بابویه قمی، من لا یحضره الفقیه، قم، دفتر انتشارات اسلامی، 1413ه.ق.، دوم.
 صفار، محمد بن حسن، بصائر الدرجات، تصحیح، محسن بن عباسعلی کوچه باغی، قم، کتابخانه آیه الله مرعشی نجفی، 1404، دوم.
طبرسی، احمد بن علی، الاحتجاج علی اهل اللجاج، تحقق محمد باقر خرسان، مشهد، نشر مرتضی، 1403ه.ق.
طوسی، محمد بن حسن، اختیار معرفة الرجال، تحقیق و تصحیح:‌ مهدی رجائی، قم،‌مؤسسة آل البیت، 1363ه.ش.
عادل خیر الدین، العالم الفکری لامام جعفر الصادق، بیروت، دار و مکتبه الهلال، 1993م.
علیدوست خراسانی، نور الله، پرتوی از زندگانی امام صادق(ع)، تهران، دانشگاه امام صادق، 1391ه.ش.
عیاشی، محمد بن مسعود، تفسیر عیاشی، تحقیق و تصحیح: محمد هاشم رسولی محلاتی، تهران، المطبعة العلمیه، 1380ه.ق.
قزوینی، علاء‌ الدین سید امیر محمد، الشیعه الامامیه و نشأه العلوم الاسلامی،قاهره، دار النهضه العربیه، 1986م.
قزوینی، محمد کاظم، موسوعه الامام الصادق(ع)، قم، ناشر ابناء‌ المؤلف، 1420ه.ق.
قمی،علی بن ابراهیم ، تفسیر القمی، تصحیح طیب موسوی جزائری، قم، دار الکتاب، 1404ق، سوم.
کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، تصحیح و تحقیق علی اکبر غفاری و آخوندی، تهران، دار الکتب الاسلامیه، 1407ه.ق. ، چهارم.
گروهی از نویسندگان، مبانی و روش اندیشه علمی امام صادق(ع)، به اهتمام احمد پاکتچی، تهران، دانشگاه امام صادق(ع)، 1391ش.
 مادلونگ، ویلفرد، فرقه های اسلامی، ترجمه: ابوالقاسم سری، تهران، انتشارات اساطیر، 1377ه.ش.
مجلسی، محمد باقر، بحار الانوار، تحقیق و تصحیح جمعی از محققان، بیروت، دار احیاء‌ التراث العربی، 1403ه.ق، دوم.
مجلسی، محمد باقر، مرآة العقول، تهران، دار الکتب الاسلامیه، 1404ه.ق.، دوم.
محمود صبحی، احمد، نظریه الامامه لدی الشیعه الاثنی عشریه، مصر، دار المعارف، بی تا.
محرمی، غلامحسن، نقش امامان شیعه در شکل گیری و توسعه تمدن اسلامی، قم، انتشارات مؤسسه آموزشی پژوهشی امام خمینی،1390ه.ش.
مفضل بن عمر، توحید المفضل، تحقیق کاظم مظفر، قم، انتشارات داوری، بی تا، سوم.
مفید، محمد بن محمد بن نعمان، الارشاد الی حجج الله علی العباد، تصحیح مؤسسه آل البیت، قم، کنگره جهانی شیخ مفید، 1413ه.ق.
مفید، محمد بن محمد بن نعمان، اوائل المقالات، قم، کنگره جهانی هزاره شیخ مفید، 1413ه.ق.
نجاشی، احمد بن علی، رجال النجاشی، قم، انتشارات جامعه مدرسین، 1407ه.ق.